ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΤΩΝ ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ ΕΛΛΗΝΩΝ: Πώς αισθάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες και γιατί μας αφορά και σήμερα;

Νίκος Άγουρος Διευθυντής Σύνταξης, HuffPost Greece

Οι ελληνικοί μύθοι έχουν παγκόσμια απήχηση. Οι πρωταγωνιστές τους είναι χαρακτήρες που παραμένουν σήμερα το ίδιο αναγνωρίσιμοι, όπως και στην αρχαιότητα και οι οποίοι συχνά εμπλέκονται σε τρομερές και απίθανες περιπέτειες. Βιώνουν αγωνίες, καταστάσεις και συγκινήσεις που έχουν βγει από όνειρα και εφιάλτες. Από τα ρωμαϊκά χρόνια και τον Μεσαίωνα μέχρι την Αναγέννηση και την εποχή του post-truth, οι ελληνικοί μύθοι ασκούν τεράστια επιρροή στη λογοτεχνία, την τέχνη και τη μουσική και έχουν απλωθεί σε ηπείρους που δεν είχαν πατήσει οι αρχαίοι Έλληνες. Είναι πρωτοφανής η αφθονία των ευκαιριών για αφήγηση και ακρόαση μύθων και συναισθημάτων στην αρχαία Ελλάδα. Από την ακρόαση των Ομηρικών επών στα συμπόσια και τις γιορτές μέχρι το θεσμό του αρχαίου ελληνικού θεάτρου και τις «ψυχότροπες» μυθολογικές καταδύσεις.

Ελικοειδής κρατήρας με σκηνές από το μύθο της Μήδειας, 330 π.Χ. Αποδίδεται στον Ζωγράφο του Κάτω Κόσμου.

Παρόλο που όταν σκεφτόμαστε την ελληνική αρχαιότητα, το μυαλό μας πηγαίνει συνήθως στο λόγο, τη ρητορική και τη φιλοσοφία, ο αρχαίος ελληνικός κόσμος ήταν ένας κατεξοχήν κόσμος συναισθημάτων. Πρόκειται για το απέραντο, αχανές και απροσδόκητο σύμπαν που επιχειρεί να αφηγηθεί η έκθεση «Ένας Κόσμος Συναισθημάτων, Αρχαία Ελλάδα 700 π.Χ- 200π.Χ» που διοργανώνει το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο Νέας Υόρκης. Εδώ έχουν συγκεντρωθεί 130 αριστουργήματα από τα πιο σημαντικά μουσεία του κόσμου, όπως το Μουσείο της Ακρόπολης, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Λούβρο, το Βρετανικό Μουσείο και τα Μουσεία του Βατικανού. Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια απλή παράθεση ετερόκλητων αριστουργημάτων αλλά για μια διεπιστημονική, και αμιγώς μοντέρνα ματιά που διερευνά την διαλεκτική ανάμεσα στα συναισθήματα και την αποτύπωση τους στην αρχαία Ελλάδα. Αν υπήρχε ένα «μουσείο των συναισθημάτων», τότε αυτή θα ήταν η μεγαλειώδης αίθουσα συναισθημάτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Και είναι ο χώρος, στον οποίο ξεδιπλώνεται ο ρόλος τους στην διαμόρφωση της ελληνικής κουλτούρας, στη λήψη αποφάσεων, στη διαμόρφωση της ιδιωτικής και της δημόσια σφαίρας, στη κοινωνική και πολιτική συμπεριφορά.

«Αν υπήρχε ένα “μουσείο των συναισθημάτων”, τότε αυτή θα ήταν η μεγαλειώδης αίθουσα συναισθημάτων του αρχαίου ελληνικού κόσμου».

Στο Olympic Tower που βρίσκεται στη καρδιά του Μανχάταν εδρεύει το Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης και κυματίζει η ελληνική σημαία. Η περίφημη «αίθουσα των συναισθημάτων» που δημιούργησαν οι τρεις διακεκριμένοι επιστήμονες και επιμελητές Άγγελος Χανιώτης, Νίκος Καλτσάς και Γιάννη Μυλωνόπουλος καθηλώνει. Είναι η πύλη σε ένα προγονικό σύμπαν στο οποίο οι μύθοι για τους ήρωες, για τη δημιουργία και τη συντριβή, αλλά και για την εναλλαγή των πανανθρώπινων συναισθημάτων προκαλεί δέος. Το δέος αυτό δεν οφείλεται αποκλειστικά στην εγρήγορση των συναισθημάτων όσο σε μια στιγμιαία επίγνωση: Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν φθάσει σε τόσο υψηλό επίπεδο ανάλυσης της ψυχής, ώστε μπορούσαν μέσα από την καλλιτεχνική δημιουργία να την εξερευνούν, να την προκαλούν, να την καλλιεργούν και -ενίοτε- να την θεραπεύουν. Άλλοτε με δωρικότητα και στωϊκότητα, άλλοτε με υπερβατική ένταση και αινιγματική επιβολή.

«Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν φθάσει σε τόσο υψηλό επίπεδο ανάλυσης της ψυχής, ώστε μπορούσαν μέσα από την καλλιτεχνική δημιουργία να την εξερευνούν, να την προκαλούν, να την καλλιεργούν και -ενίοτε- να την θεραπεύουν».

«Ο τίτλος της έκθεσης δεν υπονοεί ότι μονάχα η Ελλάδα αποτελεί έναν κόσμο συναισθημάτων, αλλά ότι τα πάντα είναι ένας κόσμος συναισθημάτων. Για να καταφέρουμε να κατανοήσουμε την ελληνική σκέψη πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τα συναισθήματα. Πρόκειται για μια πρόταση για μια νέα προσέγγιση του αρχαίου ελληνικού κόσμου» σημειώνει o Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, μέλος του Δ.Σ του θυγατρικού Ιδρύματος Ωνάση στις ΗΠΑ και συνεπιμελητής της έκθεσης.

«Οι Έλληνες δημιούργησαν και αφηγήθηκαν μύθους. Δημιούργησαν τέχνη, διηγήθηκαν ιστορίες, έγραψαν ιστορία και φιλοσοφία με σκοπό να συζητήσουν τα συναισθήματα. Αυτό αρχίζει με την Ιλιάδα, όπου αρχή του ποιήματος είναι η μῆνις, η οργή του Αχιλλέα. Το θέμα της Ιλιάδας δεν είναι ο Τρωϊκός Πόλεμος. Το θέμα της Ιλιάδας είναι ένα συναίσθημα» σημειώνει εμφατικά. Πρώτη φορά στη παγκόσμια λογοτεχνία ο ποιητής αποφασίζει με την Ιλιάδα να διαπραγματευτεί το θέμα του συναισθήματος: πώς δημιουργείται, πώς αναπτύσσεται και σε ποιες συνέπειες οδηγεί.

Τοιχογραφία από την Πομπηία με σκηνή από τη θυσία της Ιφιγένειας, ca. 62 μ.Χ.

«Οι Έλληνες τοποθετούν το συναίσθημα και όχι τον λόγο -όπως συμβαίνει με τη Βίβλο- στην αρχή της δημιουργίας. Και το συναίσθημα αυτό είναι ο Έρωτας. Ο Έρωτας είναι η αρχή των πάντων. Η επιθυμία είναι η αρχή των πάντων. Συχνά αποκαλούμε τον Έρωτα θεό της αγάπης, αλλά αυτό είναι λάθος. Ο Έρωτας δεν είναι ο θεός της αγάπης. Ο Έρωτας είναι Θεός. Ο Φόβος και ο Πόθος ήταν επίσης θεοί...Και οι Έλληνες είναι μοναδικοί ως προς το γεγονός ότι προσωποποίησαν τα συναισθήματα.». Ο εξανθρωπισμός των θεών και τα πάθη τους καθιστούν την ελληνική κουλτούρα εκτός από ενδιαφέρουσα και συναρπαστική, σίγουρα διασκεδαστική.

«Οι Έλληνες τοποθετούν το συναίσθημα και όχι τον λόγο -όπως συμβαίνει με τη Βίβλο- στην αρχή της δημιουργίας. Και το συναίσθημα αυτό είναι ο Έρωτας. Ο Έρωτας είναι η αρχή των πάντων.».

Ο Έρως με το τόξο του. 1ος – 2ος αιώνας μ.Χ. Ρωμαϊκό αντίγραφο του πρωτότυπου μπρούντζινου του Λύσιππου.

Παρατηρώντας τα έργα τέχνης, όχι απομονωμένα (όπως θα τα έβλεπε κάποιος αποσπασματικά στα διαφορετικά μουσεία που εκτίθενται) αλλά συνολικά, μπορεί κάποιος όχι μόνο να αποκωδικοποιήσει το μήνυμα πίσω από την δημιουργία τους, αλλά και την ξεχωριστή ιστορία που αφηγούνται. Ο σχεδιασμός των επιμελητών ως προς την παρουσίαση των εκθεμάτων αποκωδικοποιεί τον πλούτο των συναισθημάτων και την αλληλεπίδραση τους με την εκάστοτε εποχή στην οποία έχουν αποτυπωθεί. Επιπλέον, τα συναισθήματα ακολουθούν μια ταξινόμηση ως προς το πεδίο της εκδήλωσης τους: από την καθημερινότητα στον οίκο και τον δημόσιο βίο στην αγορά μέχρι την κλιμάκωση τους υπό περισσότερο ακραίες συνθήκες, όπως στο πεδίο της μάχης ή στην ολοκληρωτική αιχμαλωσία από παράφορη έξαρση πάθους.

Σύμφωνα με τον Άγγελο Χανιώτη, «κάποιες ιστορίες αφηγούνται κατορθώματα ηρώων και θεών, όμως από την σκοπιά του ιστορικού, περισσότερο ενδιαφέρον έχουν οι ιστορίες των απλών ανθρώπων». Σαν και αυτές που αποκαλύπτουν οι περιβόητοι κατάδεσμοι (οι πινακίδες που αναγράφονταν κατάρες ή επωδοί για μάγεμα) ή τα θραύσματα πήλινων αγγείων, τα οποία χρησίμευαν στην εφαρμογή του θεσμού του εξοστρακισμού, ώστε να κατευνάσουν και να απαλλάξουν τους πολίτες από εκείνους που συγκέντρωναν υπερβολικά μεγάλη πολιτική δύναμη.

Αρετή της έκθεσης αποτελεί ο μεθοδικός τρόπος με τον οποίο συνέδραμαν οι επιμελητές, ώστε o επισκέπτης να έρθει σε επαφή με τα αντικείμενα και να ξεκλειδώσει όχι μόνο την ιστορία που αφηγούνται αλλά και να στοχαστεί ο ίδιος πάνω στην επιρροή των συναισθημάτων στη δική του ζωή. Είναι συντριπτική η παραδοχή της διαχρονικότητας των συναισθημάτων που όριζαν τον αρχαίο κόσμο και εξακολουθούν και σήμερα να καθορίζουν την ατομική και συλλογική τύχη.

Ο Νικόλαος Καλτσάς, επίτιμος διευθυντής στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και συνεπιμελητής της έκθεσης, μας ξεναγεί και φωτίζει σπουδαίες λεπτομέρειες που αποκαλύπτουν λεπτά συναισθήματα και βαθύτερα κίνητρα. Όπως στη περίπτωση ενός Κούρου, στον οποίο το συναίσθημα δεν εκφράζεται μόνο από το χαρακτηριστικό αθηναϊκό μειδίαμα, αλλά και από τις δύο επιγραφές στους μηρούς του. Αν και δεν σώζονται ολόκληρες μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Πυθέας και ο Αισχρίων από τη Βοιωτία αφιερώνουν το άγαλμα στον αργυρότοξο Απόλλωνα. Η επιγραφή επιβεβαιώνει την προσφορά στο θεό αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και μια επιγραφή που έχουν τοποθετήσει τα ονόματα τους, δηλώνοντας υπερηφάνεια, αφού κατάφεραν να κάνουν ένα τέτοιο έργο που στοίχιζε πολλά χρήματα στην αρχαιότητα, ενώ μαρτυρά και μια δόση αλαζονείας.

Αγγεία, γλυπτά, νομίσματα και άλλα έργα τέχνης ξεδιπλώνουν συναισθήματα, όπως ο φόβος, η ντροπή, το έλεος, η ελπίδα, ο πόθος, η ηδονή, ο φθόνος, η κατάρα, η μανία. Η κατανόηση του μέσου και του πλαισίου έκφρασης των συναισθημάτων αυτών έχει ένα επιπλέον όφελος: βοηθάει να καταλάβουμε τον τρόπο που μεταβάλλεται η ελληνική κουλτούρα ανάμεσα σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους της αρχαιότητας.

«Δεν έχουμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε με άμεσο τρόπο τις νευροβιολογικές διεργασίες των ανθρώπων στην αρχαία Ελλάδα αλλά μπορούμε να παρακολουθήσουμε τον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά στερεότυπα, οι θρησκευτικές πεποιθήσεις, η φιλοσοφία και η παιδεία καθόρισαν τις εκδηλώσεις των συναισθημάτων, όπως αντίστοιχα και τους τρόπους που τα συναισθήματα επαναπροσδιόρισαν τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και τις θρησκευτικές πρακτικές» λέει ο κ. Χανιώτης.

Η στρατηγική επιλογή του Ιδρύματος Ωνάση να παρουσιάσει αυτή την πρωτοποριακή έκθεση στη Νέα Υόρκη δεν αποτελεί μόνο τεκμήριο της υψηλής πολιτιστικής διπλωματίας και προσφοράς στην Ελλάδα που πραγματοποιεί το Πολιτιστικό Κέντρο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Υποδηλώνει, επίσης, την άριστη κατανόηση των κατάλληλων συνθηκών για να διοργανωθεί μια τέτοια έκθεση (σε συνδυασμό με τις παράλληλες εκδηλώσεις) και να ενταχθεί στους προβληματισμούς και τις ανησυχίες της αμερικανικής αλλά και της διεθνούς κοινωνίας των πολιτών. Ο τρόπος με τον οποίο το συναίσθημα διαμόρφωσε και επηρέασε το εκλογικό αποτέλεσμα στις ΗΠΑ, η ρητορική του προέδρου Τραμπ που εδράζεται στο συναίσθημα, αλλά και η συνολική συζήτηση για την άνοδο του λαϊκισμού, την ροπή στον ανορθολογισμό και την πόλωση έχουν ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση για τον τρόπο που τα συναισθήματα αποσυναρμολογούν την παγκοσμιοποίηση. Στην ομιλία του, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Δρ. Αντώνης Παπαδημητρίου στάθηκε στην προσφορά της έκθεσης στη διαμόρφωση της διεθνούς διαλόγου. «Αν και αυτή η έκθεση είναι μια σπάνια και προσεκτική συλλογή όμορφων και μαγικών αντικειμένων από τον αρχαίο κόσμο, είναι επίσης κάτι πολύ περισσότερο: μια συνεισφορά προς την καλύτερη κατανόηση της σημερινής πραγματικότητας μας»

Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Δρ. Αντώνης Παπαδημητρίου στα εγκαίνια της έκθεσης<

Καθώς ο κόσμος που ζούμε και το ευρύτερο γεωπολιτικό περιβάλλον προμηνύουν ότι η εποχή της νεοτερικότητας που συνδυάστηκε με την κυριαρχία της επιστήμης, του λόγου, της οικονομικής (και κάθε λογής) προόδου και συμβιβασμών δίνει τη θέση της σε ένα παρόν που μοιάζει με ναρκοπέδιο συναισθημάτων, τα αρχαία ελληνικά αριστουργήματα που παρουσιάζονται στη Νέα Υόρκη λειτουργούν σαν ψυχοπομποί. Είναι οι μετεωρολογικοί δείκτες για την κατεύθυνση στην οποία φυσάει ο άνεμος.